1. Tổng quan về bệnh suy tuyến thượng thận

Tại nội dung học phần này, admin sẽ sử dụng thuật ngữ suy tuyến thượng thận thay vì suy vỏ thượng thận. Về bản chất thì không chính xác, vì tuyến thượng thận bao gồm vỏ thượng thận và tủy thượng thận. 

Tuy nhiên, đây là web hướng tới dược sĩ nhà thuốc, nên một điều quan trọng là sự tương đồng trong ngôn ngữ giao tiếp của bệnh nhân với dược sĩ.

Đại đa số bệnh nhân sẽ gọi là suy tuyến thượng thận chứ không gọi là suy vỏ thượng thận. Nên chúng ta sẽ sử dụng thuật ngữ là suy tuyến thượng thận.

Như ở học phần giải phẫu đã tổng kết về chương nội tiết, để dễ nhớ thì mỗi tuyến sẽ gắn với một hormon và một chức năng key. Thì đối với vỏ thượng thận có 2 key cần nhớ là cortisol và stress.

Suy tuyến thượng thận rối loạn chức năng vỏ tuyến thượng thận, làm giảm sản xuất corticoid chuyển hóa đường, corticoid chuyển hóa muối nước và androgen. Những rối loạn này có thể là nguyên phát tùy thuộc vào tổn thương tại tuyến thượng thận hoặc thứ phát do tuyến yên tiết ACTH không đủ.

2. Nguyên nhân của suy tuyến thượng thận

2.1 Suy tuyến thượng thận nguyên phát

• Bệnh lý tự miễn: Viêm thượng thận tự miễn.
• Nhiễm khuẩn: Lao thượng thận, nhiễm khuẩn huyết mô cầu.
• Ung thư di căn: Ung thư phổi, ung thư vú, bệnh bạch cầu.
• Nhiễm Virus: CMV, HIV/AIDS.
• Nhiễm nấm: Histoplasmosis, Coccidioidomycosis.
• Bệnh lý thâm nhiễm: Sarcoidosis, Amyloidosis, Hemochromatosis.
• Xuất huyết thượng thận: Điều trị chống đông, chấn thương bụng.
• Tăng sản thượng thận bẩm sinh (thiếu men 21-hydroxylase gây thiếu corticoid và mineralocorticoid, tăng androgen), phẫu thuật cắt bỏ tuyến thượng thận.
• Nhồi máu tuyến thượng thận: Nhiễm khuẩn quá nặng.

2.2 Suy tuyến thượng thận thứ phát

• Do dùng Corticoid: Phụ thuộc vào thời gian và liều dùng, thường xảy ra ở những trường hợp dùng liều cao, kéo dài điều trị một số bệnh mạn tính như bệnh khớp, hen phế quản, dị ứng,..
• Do dung thuốc khác: Etomidate, Ketoconazole, Fluconazole, Aminoglutethimide…
• Suy tuyến yên: Hoại tử tuyến yên sau đẻ mất máu, khối u, nhiễm khuẩn, tự miễn, thâm nhiễm hạt, chấn thương, teo, phẫu thuật, xạ trị vùng hố yên.

Tiếp tục

2.3 Suy tuyến thượng thận đệ tam cấp

Giảm sản xuất CRH của vùng dưới đồi: U màng não, khối u vùng dưới đồi.

3. Chẩn đoán suy tuyến thượng thận

3.1 Suy tuyến thượng thận mạn tính

Logic lại với bài dược lý hoặc giải phẫu để biết vai trò của corticoid với cơ thể là như thế nào để hiểu thêm về phần này.

• Mệt mỏi: Mệt về thể xác, tinh thần và sinh dục. Ngay khi ngủ dậy đã mệt và tăng lên dần trong ngày, dần dần bệnh nhân không đi được, nằm liệt giường, không ăn được. Mệt mỏi tâm thần được biểu hiện bằng suy nghĩ chậm, vô cảm, trầm cảm xen lẫn với những lúc nóng nảy, gây gổ. Nam giới có thể bị bất lực, phụ nữ mất kinh, giảm ham muốn. Mệt mỏi cũng là lý do chính đưa bệnh nhân đi khám.
• Sút cân: Từ từ, do mất nước, mất muối, kém ăn, nên nhiều khi bệnh nhân không để ý.
• Rối loạn tiêu hóa: Chán ăn, nôn, buồn nôn, đau bụng, ỉa chảy.
• Sạm da: Mau nâu đồng (chỉ có trong suy tuyến thượng thận nguyên phát) gặp ở vùng da hở, vùng tiếp xúc với ánh nắng, những vùng cọ sát hoặc vùng có sẹo mới, mặt, cổ, nếp gấp bàn tay, sạm da núm vú có màu nâu sẫm, thắt lưng, đầu gối. Ở bàn tay đặc biệt các nếp gấp đều nâu hoặc đen, móng tay có vạch sậm màu.
• Hạ huyết áp: Huyết áp bệnh nhân thường thấp, mạch yếu, rất thường gặp hạ huyết áp tư thế, shock.
• Các triệu chứng khác: Hạ đường huyết, chuột rút, thèm ăn muối, muốn uống nước lạnh.

3.2 Suy tuyến thượng thận cấp

Đây là một cấp cứu nội tiết nguy hiểm, cần phải được chẩn đoán ngay lập tức và điều trị kịp thời, phải xác định các dấu hiệu của những bệnh dẫn đến suy thượng thận cấp.

Xuất hiện trên nền suy tuyến thượng thận mạn tính có tăng nhu cầu corticoid như: Nhiễm khuẩn nặng, stress cấp tính hay xuất huyết thượng thận 2 bên, dừng corticoid đột ngột, các bệnh nhân có bệnh lý tuyến yên, tiền sử mổ u  tuyến yên…

• Sốt, trụy mạch không lý giải được do các bệnh lý khác.
• Triệu chứng thần kinh hay tâm thần do hạ đường huyết, hạ natri máu, mất nước như: suy nhược, kích động, lú lẫn, tăng nhiệt, đau cơ, chuột rút…
• Bệnh cảnh viêm dạ dày ruột cấp như buồn nôn, nôn, đau bụng cấp.

4. Điều trị suy tuyến thượng thận

4.1 Nguyên tắc điều trị

• Chẩn đoán chắc chắn.
• Ở suy tuyến thượng thận nguyên phát mạn tính, cần bổ sung corticoid chuyển hóa muối khoáng. Ở suy tuyến thượng thận thứ phát chỉ bổ sung corticoid có thể đã đủ.
• Thay thế một cách thận trọng: Liều tối thiểu có thể mà không gây ra tác dụng phụ. Mục tiêu là thay thế sản xuất cortisol bình thường: Liều thay thế đủ có thể không ức chế được hoàn toàn ACTH, MSH thay đổi màu da, nguy cơ loãng xương về lâu dài và/hoặc mắc hội chứng cushing.
• Bệnh nhân cần tăng liều gấp đôi hoặc gấp ba trong giai đoạn stress hoặc phẫu thuật.
• Bệnh nhân phải đeo vòng tay cảnh báo.

4.2 Điều trị suy tuyến thượng thận cấp

Đây là trường hợp cần được điều trị tại bệnh viện.

• Bù nước và điện giải đường tĩnh mạch để hồi phục thể tích dịch thiếu.
• Bổ sung hormon: Hydrocortison tiêm tĩnh mạch/tiêm bắp. Có thể phối hợp với mineralocorticoid. Lưu ý nếu suy tuyến thượng thận thứ phát thì chỉ dùng Hydrocortison không dùng Mineralocorticoid.
• Điều trị những nguyên nhân dẫn tới suy thượng thận cấp.
• Theo dõi diễn biến điều trị bằng điện giải đồ.

4.3 Điều trị suy tuyến thượng thận mạn tính nguyên phát

Dùng hormon thay thế

• Thay thế glucocorticoid thiếu bằng Hydrocortison.
• Thay thế mineralocorticoid bằng fludrocortisone. Đây là corticoid chuyển hóa muối nước.
• Đánh giá hiệu quả điều trị bằng lâm sàng, điện giải máu, renin huyết tương.
• Chế độ ăn muối bình thường.
• Dự phòng nguy cơ suy thượng thận cấp.
• Cần hiệu chỉnh lại liệu khi gặp stress.